خانه
موضوع:
حرمت بالمصاهره/حرمت بنت و ام مزنی بها/حکم زنای لاحق بر عقد و قبل از دخول به زوجه و نظر ما در مساله
حرمت بنت و ام مزنی بها ـ حکم زنای لاحق بر عقد و قبل از دخول به زوجه و نظر ما در مساله ـ شرح حال محمد بن فضیل صیرفی کوفی در کتب رجال و اثبات وثاقت او ـ حکم زنای سابق بر عقد ـ بررسی دلالی روایات حرمت
خلاصه درس قبل و این جلسه
در جلسه قبل در ادامه بحث از حکم ابطال عقد به توسط زنا به مادر زن و دختر زن به تناسب به بررسی حال محمّد بن الفضیل پرداخته که به عقیده صاحب جامع الرواة مشترک بین بصری (نوه فضیل بن یسار) و کوفی می‌باشد. در این جلسه، توضیحی مبسوط درباره 11 نفر که در جامع الرواة به عنوان قرینه شناسایی بصری ذکر شده، آورده، سپس اصل مبنای مشترک بودن محمّد بن الفضیل و اطلاق آن را بر نوه فضیل بن یسار انکار کرده و مراد از آن را محمّد به فضیل کوفی صیرفی خواهیم دانست. و با استناد به قرائنی چند، وثاقت وی را اثبات می‌کنیم، سپس بحث حرمت ابدی یافتن مادر و دختر مزنی بها را آغاز کرده چند روایت در این زمینه مطرح و توضیحاتی درباره آن خواهیم داد.
ادامه بحث از حکم زنای بعد از عقد و قبل از دخول به زوجه
ادامه بررسی حال محمّد بن الفضیل
[1]
اشاره به کلام صاحب جامع الرواة (یادآوری)
گفتیم که مرحوم اردبیلی در جامع الرواة، پس از این که عنوان محمّد بن الفضیل را مشترک بین محمّد بن القاسم بن الفضیل بن یسار بصری (که در نام وی اختصار رخ داده) و محمّد بن الفضیل ازدی صیرفی کوفی دانسته، در صدد ذکر قرائنی بر آمده که این عنوان مشترک را از حالت اشتراک در آورد، چون بصری توثیق و کوفی تضعیف شده است، مرحوم اردبیلی، نام راویان بسیاری را به عنوان قرینه برای اراده بصری از عنوان محمّد بن فضیل ذکر کرده، و راویان اندکی را قرینه برای اراده کوفی و نیز چند راوی را راوی مشترک قرار داده است و بدین طریق اکثر روایات محمّد بن الفضیل را مربوط به محمّد بن الفضیل بن یسار ثقه دانسته و آنها را تصحیح کرده است.
ما در جلسه قبل نام 11 نفر را ذکر کردیم که ایشان به عنوان قرینه برای اراده بصری ذکر کرده بود که قرینه بودن آنان نیاز به توضیح داشت، در ادامه بحث، توضیح لازم در این زمینه خواهد آمد.
یازده نفر از راویان مختص به بصری و علت اختصاص آنان به وی
اساس استدلال در اکثر این موارد روایت حسین بن سعید می‌باشد، ایشان حسین بن سعید را از راویان مختص بصری دانسته، سپس از این راه، سایر راویان مختص را شناسایی کرده است، در اثبات اختصاص روایت حسین بن سعید به بصری این گونه استدلال شده که حسین بن سعید روایاتی از محمّد بن القاسم بن الفضیل بن یسار بصری دارد، ولی هیچ روایتی از وی از محمّد بن الفضیل کوفی دیده نشده است، پس مراد از محمّد بن الفضیل در روایات حسین بن سعید همان محمّد بن الفضیل بصری است، به روایات حسین بن سعید از محمّد بن القاسم بن الفضیل توجه فرمایید:
ـ احمد بن محمّد عن الحسین [هو الحسین بن سعید و راویه ابن عیسی ظاهراً ]عن محمّد بن القاسم بن الفضیل عن ابی الحسن‌علیه السلام قال کتبتُ الیه، (تهذیب الأحکام، ج4، ص: 334ح 1049). همین روایت در تهذیب الأحکام، ج4، ص30 ح 74، از سعد بن عبدالله از احمد بن محمّد (مراد ابن عیسی است) از محمّد بن القاسم بن الفضیل البصری قال کتبت الی ابی الحسن الرضاعلیه السلام اسأله» و ظاهراً الحسین (بن سعید) بعد از احمد بن محمّد از این سند افتاده است.
ـ الحسین بن سعید عن محمّد بن القاسم قال سألت اباالحسن‌علیه السلام
[2]
، عنه (الحسین بن سعید عن محمّد بن القاسم قال سألت عبداً صالحاً علیه السلام
[3]
حال که حسین بن سعید از روات اختصاصی محمّد بن القاسم بن الفضیل قرار گرفت با توجه به روایت کردن سایر روات از محمّد بن فضیل همان روایتی که حسین بن سعید هم آن را از محمّد بن الفضیل نقل کرده، سایر روایات اختصاصی محمّد بن القاسم بن الفضیل یافته می‌شوند.
محمّد بن اسماعیل بن بزیع
ـ الحسین بن سعید و محمّد بن اسماعیل جمیعاً عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی
[4]
ـ محمّد بن اسماعیل و الحسین بن سعید جمیعاً عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی
[5]
و نیز در تهذیب،
[6]
، و در غیر کتب اربعه،
[7]
هم این سند دیده می‌شود: محمّد بن اسماعیل بن بزیع و الحسین بن سعید عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی…
محمّد بن عبدالحمید.
ـ محمّد بن عبدالحمید و الحسین بن سعید جمیعاً عن محمّد بن الفضیل قال کتبت الی ابی الحسن‌علیه السلام
[8]
محمّد بن احمد بن یحیی.
ـ محمد بن احمد بن یحیی عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح.. در استبصار
[9]
و بزیادة کثیرة فی الذیل فی التهذیب.
[10]
صدر این روایت در تهذیب،
[11]
با این سند وارد شده: الحسین بن سعید عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح…
[12]
محمّد بن عبدالله بن زرارة
ـ الحسین بن سعید عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی
[13]
[14]
این روایت با افزوده دو سؤال و جواب در ذیل آن در تهذیب،
[15]
به نقل از محمّد بن عبدالله (بن زرارة) با این سند آمده است: عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی… تا اینجا چهار راوی از روات اختصاصی محمّد بن القاسم بن الفضیل با قرینه روایت حسین بن سعید شناسایی شد که یکی از آنها محمّد بن اسماعیل (بن بزیع) می‌باشد، محمّد بن اسماعیل خود قرینه شناسایی چهار نفر دیگر می‌باشد که ذیلاً به اسناد آنها اشاره می‌کنیم:
حسن بن علی بن فضال
در فهرست شیخ طوسی،
[16]
در طریق به ابی الصباح چنین سندی دیده می‌شود: محمّد بن اسماعیل بن بزیع و الحسن بن علی بن فضال عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح.
موسی بن القاسم
ـ محمد بن اسماعیل عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی
[17]
ـ این روایت بعینه در تهذیب،
[18]
با این سند نقل شده است: موسی بن القاسم عن محمّد بن الفضیل و صفوان و غیره عن ابی الصباح الکنانی.
ایوب بن نوح
ـ محمد بن اسماعیل عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی
[19]
، همین خبر در تهذیب،
[20]
با این سند نقل شده است:
ـ ایوب بن نوح عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح…
یونس (بن عبدالرحمان)
ـ محمد بن یحیی عن احمد بن محمّد عن محمّد بن اسماعیل و علی بن ابراهیم عن محمّد بن عیسی عن یونس جمیعاً عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی.
[21]
در این سند تحویل رخ داده و راوی از محمّد بن الفضیل دو نفرند: محمّد بن اسماعیل (بن بزیع) و یونس (بن عبدالرحمن)، پس محمّد بن اسماعیل قرینه می‌شود که یونس هم از روات اختصاصی بصری است.
این روایت در تهذیب،
[22]
هم با این سند وارد شده: عن محمّد بن اسماعیل عن محمّد بن الفضیل عن ابی الصباح الکنانی.
یونس بن عبدالرحمن هم خود یک راوی اختصاصی دیگر را معرفی می‌کند:
الحسن بن محبوب
ـ یونس بن عبدالرحمن عن محمّد بن الفضیل عن الحارث بن المغیره.
[23]
ـ الحسن بن محبوب عن محمّد بن الفضیل عن الحارث بن المغیره.
[24]
این روایت دوم با روایت اول مغایر است ولی از روایت نخست در می‌یابیم که الحارث بن المغیره مروی عنه اختصاصی محمّد بن الفضیل بصری است و همین امر سبب می‌گردد که سند دوم که در آن محمّد بن الفضیل از الحارث بن المغیره نقل می‌کند قرینه بر این گردد که حسن بن محبوب راوی اختصاصی محمّد بن الفضیل بصری می‌باشد.
حسن بن محبوب خود راوی دیگری را به فهرست روات اختصاصی بصری می‌افزاید که عبارت است از:
صفوان بن یحیی
ـ صفوان بن یحیی عن محمّد بن الفضیل عن ابی الحسن‌علیه السلام.
[25]
همین روایت در کافی،
[26]
و در تهذیب،
[27]
با این سند آمده است: عن ابن محبوب عن محمّد بن الفضیل قال سألت ابا الحسن الرضاعلیه السلام.
بدین طریق نام 10 راوی از مختصات محمّد بن القاسم بن الفضیل بصری شناسایی شد که بی واسطه یا با واسطه از راه روایت حسین بن سعید به آنها دست یافتیم، نمودار زیر
[28]
این امر را بهتر نشان می‌دهد.
با توجه به مروی عنه حارث بن مغیره
حسین بن سعید
محمد بن اسماعیل محمد بن عبدالحمید محمد بن احمد بن یحیی محمد بن عبدالله
حسن بن علی بن فضال موسی بن القاسم یونس ایوب بن نوح
حسن بن محبوب
صفوان بن یحیی
تنها یک راوی از 11 راوی مورد بحث باقی می‌ماند که «جعفر بن مثنی خطیب» می‌باشد، وی از راه راوی دیگر غیر از حسین بن سعید شناسایی شده است، راه شناسایی این راوی ابن ابی نجران می‌باشد.
نخست به سند زیر توجه فرمایید:
ـ ابن ابی نجران عن محمّد بن القاسم عن علی بن المغیرة.
[29]
این سند نشان می‌دهد که ابن ابی نجران از روات اختصاصی محمّد بن القاسم (بن فضیل بن یسار) است. حال به سراغ سه سند زیر می‌رویم که هر سه مربوط به مناظره ابو یوسف با امام کاظم‌علیه السلام درباره حرمت استظلال است که با اختلاف الفاظ نقل شده است:
ـ ابن ابی نجران عن محمّد بن الفضیل قال کنّانی دهلیز یحیی بن خالد بمکة و کان هناک ابوالحسن موسی‌علیه السلام و ابو یوسف.
[30]
ـ ابن ابی نجران عن محمّد بن الفضیل قال قال ابوالحسن موسی‌علیه السلام لابی یوسف القاضی.
[31]
این روایت قطعه‌ای از روایت بالا می‌باشد.
ـ جعفر بن المثنی الخطیب عن محمّد بن الفضیل و بشر بن اسماعیل قال
[32]
قال لی محمّد الا اسرک یا ابن مثنی قال دخل، هذا الفاسق آنفا فجلس قبالة ابی الحسن‌علیه السلام
فقال یا ابا یوسف ان الدین لیس بقیاس».
[33]
آنچه تا کنون ذکر کردیم توضیح کامل کلام صاحب جامع الرواة است، اما آیا این سخنان صحیح است یا خیر؟
بررسی کلام جامع الرواة
[34]
سخنان مرحوم اردبیلی، همگی بر این پایه استوار است که ما اطلاق محمّد بن الفضیل را بر محمّد بن القاسم بن الفضیل بپذیریم. برخی همچون صاحب قاموس الرجال امکان اطلاق این عنوان و تطبیق قاعده اختصار در نسب را در این مورد انکار کرده‌اند که ما در جلسه قبل درباره آن سخن گفته و اصل امکان اطلاق این عنوان را بر محمّد بن القاسم بن الفضیل پذیرفتیم، ولی آیا بالفعل هم موردی داریم که چنین اطلاقی صورت گرفته باشد.
موردی که برای چنین اطلاقی می‌توان ذکر کرد روایت ذیل است:
«عن علی بن اسباط قال قلت لعلی بن موسی‌علیه السلام
ان ابن الفضیل بن یسار روی عنک و اخبرنا عنک بالرجوع الی المعرس و لم نکن عرسنا».
[35]
به همین روایت در کافی،
[36]
اشاره شده ا
ست: «عن علی بن اسباط عن محمّد بن القاسم بن الفضیل قال قلت لابی الحسن‌علیه السلام
جعلت فداک ان جما لنا مربنا و لم ینزل المعرس فقال لا بدان ترجعوا الیه…»،
و نیز همین روایت را علی بن مهزیار از محمّد بن القاسم بن الفضیل نقل کرده است.
[37]
در نقلی از قرب الاسناد
[38]
هم آمده
:
«قلت: ان الفضیل بن یسار اخبرنا انک امرته بالرجوع الی المعرس و لم نکن نحن عرسنا».
البته در نسخه چاپی،
[39]
کلمه «ابی» قبل از الفضیل افتاده است. به هر حال با مقایسه این اسناد در می‌یابیم که مراد از ابن الفضیل بن یسار، نوه الفضیل یعنی همان محمّد بن القاسم بن الفضیل بن یسار می‌باشد، پس اختصار به نسب در این مورد بالفعل هم دیده شده است.
با این حال صحت این مورد محل تأمل است، چ
ون در کافی،
[40]
می‌خوانیم: «عن ابن فضال قال قال علی بن اسباط لابی الحسن‌علیه السلام
و نحن نسمع انا لم نکن عرسنا فاخبرنا ابن القاسم بن الفضیل انّه لم یکن عرس و انه سالک فامرته بالعود الی المعرس…»
البته ممکن است هر دو تعبیر «ابن الفضیل بن یسار» و «ابن القاسم بن الفضل» در اینجا صحیح باشد، به خاطر اینکه، هر چند علی بن اسباط تنها یکی از این دو تعبیر را بکار برده، ولی نسبت تعبیر دیگر، هم به وی از باب نقل به مضمون صحیح است، ولی با این حال با توجه به این اختلاف نمی‌توان مطمئن شد که این اختلاف، از غلط نسخه ناشی نشده باشد.
به هر حال اگر اختصار در نسبت در این عنوان رخ داده باشد تنها در این مورد است (که آن هم محل تامل است)، و البته آن هم با تعبیر ابن الفضیل بن یسار است نه با تعبیر محمّد بن الفضیل که مورد بحث ما است.
مورد دیگری را که ممکن است توهم شود که در آن به محمّد بن القاسم عنوان محمّد بن الفضیل اطلاق شده این سند توحید
[41]
چنین است:
محمد بن جمهور العمی عن محمّد بن الفضیل بن یسار عن عبدالله بن سنان…
از سوی دیگر در روایات چندی در کافی این سند دیده می‌شود: بعض اصحابنا عن ابن جمهور عن محمّد بن القاسم عن (عبدالله) ابن ابی یعفور عن ابی عبدالله‌علیه السلام
[42]
.
ولی با توجه به این که مراد از ابن جمهور در این اسناد با عنایت به طبقه روات، حسن بن محمّد بن جمهور است (نه پدر وی محمّد بن جمهور) این اسناد نمی‌تواند قرینه تعیین مراد از محمّد بن الفضیل بن یسار در سند توحید باشد، به هر حال صرف نظر از این اسناد، مراد از محمّد بن الفضیل بن یسار در سند توحید چه کسی است؟ آیا همین محمّد بن القاسم بن الفضیل بن یسار است یا وی عمویی به نام محمّد (غیر از العلاء بن الفضیل) داشته است یا در سند تصحیفی رخ نموده است؟
[43]
پاسخ روشنی در دست نداریم، بنابراین، اختصار در نسب محمّد بن القاسم بن الفضیل بن یسار اگر خارجاً وقوع یافته باشد تنها در همین موارد معدود و نادر است و این مقدار سبب نمی‌گردد که عنوان محمّد بن الفضیل حالت اشتراک یابد و مانع از انصراف این عنوان به محمّد بن الفضیل ازدی صیرفی کوفی (که خود یک راوی مشهور دارای کتاب است) گردد.
به تعبیر دیگر اگر محمّد بن الفضیل مشترک باشد و مراد از آن بتواند همان محمّد بن القاسم بن الفضیل باشد، علی القاعده می‌بایست ما موارد چندی را می‌یافتیم که در یک مصدر روایت به نقل از محمّد بن الفضیل و در نقل دیگر به نقل از محمّد بن القاسم بن
الفضیل نقل شده بود، در حالی که مطلب چنین نیست. تمام روایاتی که در یک مصدر به عنوان محمّد بن الفضیل آمده در سایر مصادر به همین عنوان وارد شده و روایاتی که در یک جا به عنوان محمّد بن القاسم بن الفضیل نقل شده در سایر جاها هم به همین شکل وارد شده است، پس ما شاهدی بر اصل تلخیص در نسب محمّد بن القاسم بن الفضیل به گونه‌ای که عنوان محمّد بن الفضیل را عنوان مشترک سازد نیافتیم.
توضیح بیشتر از تنظیم کننده
استاد مدظله چون در اصل اشتراک عنوان محمّد بن الفضیل اشکال کردند، نیازی به بحث تفصیلی درباره قرائن تمییز مشترکات که صاحب جامع الرواة آورده ندیدند، ما در اینجا به اجمال اشاره می‌کنیم که اصل استدلال بر تمییز مشترکات باید به صورتی فنی تقریب شود، بدین طریق که مثلاً در مورد روایت حسین بن سعید از محمّد بن الفضیل می‌گوییم که بعد از فرض اشتراک محمّد بن الفضیل بین بصری و کوفی، با عنایت به ثبوت روایت حسین بن سعید از بصری و عدم ثبوت روایت وی از کوفی چنین می‌گویم که اگر واقعاً حسین بن سعید هم از محمّد بن الفضیل کوفی و هم از محمّد بن الفضیل بصری نقل کرده باشد نباید عنوان محمّد بن الفضیل را به صورت مطلق و بدون ذکر قید ذکر کند، پس ذکر مطلق محمّد بن الفضیل در روایات حسین بن سعید نشان می‌دهد که وی تنها از یک نفر بدین نام نقل کرده که قهراً همان محمّد بن القاسم بن یسار خواهد بود.
شبیه این استدلال در مورد روایات ابن مسکان از ابی بصیر صورت گرفته که با عنایت به کثرت روایت ابن مسکان از ابی بصیر مرادی یا لیث بن البختری، مراد از ابو بصیر را در روایات ابن مسکان ابو بصیر مرادی دانسته‌اند.
مرحوم سید مهدی خوانساری در رساله رجالی خود درباره ابی بصیر در این استدلال چنین مناقشه کرده است که از اطلاق ابی بصیر در روایات ابن مسکان نمی‌توان فهمید که وی از ابی بصیر اسدی روایت نکرده، بلکه شاید هم از ابی بصیر اسدی و هم از ابی بصیر مرادی روایت کرده باشد، ولی چون مطلق این عنوان به ابو بصیر مرادی که غیر مشهور بوده روایت کند قهراً عنوان را با قید مرادی آورده یا با ذکر اسم لیث، راوی را مشخص ساخته است، ایشان سپس خود قراینی بر اثبات این که مراد از ابو بصیر مطلق حتی در روایات
ابن مسکان ابو بصیر اسدی است در مورد محمّد بن الفضیل هم شبیه همین اشکال را می‌توان مطرح ساخت که بر فرض این عنوان مشترک باشد شاید این عنوان منصرف به محمّد بن الفضیل کوفی باشد بنابراین، حسین بن سعید هم از محمّد بن القاسم بن الفضیل روایت کرده باشد و هم از محمّد بن الفضیل صیرفی کوفی، البته به جهت انصراف محمّد بن الفضیل به صیرفی کوفی، این عنوان را به گونه مطلق یاد کرده ولی اگر از محمّد بن القاسم بن الفضیل روایتی نقل کرده نام راوی را به طور کامل آورده تا اشکالی پیش نیاید پس اصل قاعده تمییز اشتراکی ایشان در این گونه موارد با اشکال همراه است. صرف نظر از این اشکال، در بسیاری از موارد این نکته باید مد نظر باشد که منشأ اطلاق یک عنوان حتماً انحصار روایت راوی از یک فرد خاص یا انصراف عنوان مشترک به فرد مشخص نیست، بلکه چه بسا روایت راوی از یک فرد خاص یا انصراف عنوان مشترک به فرد مشخص نیست، بلکه چه بسا منشأ اطلاق و عدم ذکر قید، اعتماد به اسناد سابق است که در آن نام راوی به طور کامل درج شده است.
بحث تفصیلی در این زمینه از حوصله این نوشتار خارج است.
حال که مراد از عنوان محمّد بن الفضیل، محمّد بن الفضیل صیرفی کوفی است آیا این شخص ثقه است یا خیر؟ این بحثی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
بررسی حال محمّد بن الفضیل صیرفی کوفی
درباره تضعیف محمّد بن الفضیل صیرفی دو عبارت در کتب رجال دیده می‌شود:
عبارت نخست:
عبارت شیخ طوسی
[44]
در باب اصحاب الرضاعلیه
السلام: «محمد بن الفضیل،أزدی، صیرفی، یرمی بالغلو». ولی این عبارت دلیل ضعف وی نمی‌باشد
. زیرا علاوه بر این که شیخ خود نسبت غلو را باور نداشته، بلکه تنها رمی به غلو را نقل کرده، نسبت دادن یک راوی به غلو اعتباری ندارد، چون غلو به معنای از حد گذراندن می‌باشد، یعنی در باب ائمه به مقامات بیش از اندازه قائل شدن، این مفهوم وابسته به مقاماتی است که ما برای ائمه قائل هستیم که خود امری است اجتهادی که در آن اختلاف دیدگاهها فراوان است.
شهادت در امور استنباطی که مورد اختلاف نظر شدید است، حجیت ندارد، بلکه تنها در امور حسی یا قریب به حس که اختلاف انظار در آن اندک است اعتبار دارد، پس شهادت به غلو از سوی هر کس باشد تنها نظر و دیدگاه او را مشخص می‌سازد و اعتبار تعبدی برای شخص دیگر ندارد.
عبارت دوم:
عبارت «ضعیف» می‌باشد که در ترجمه وی در باب اصحاب الکاظم‌علیه السلام از رجال شیخ
[45]
به کار رفته است.
ولی در مقابل آن اماراتی وجود دارد که وثاقت وی را ثابت می‌کند.
اولاً:
نجاشی هیچ اشاره به ضعف وی نکرده، بلکه تنها عبارت
«هذه النسخة یرویها جماعة»
را درباره کتاب وی بکار برده است،
[46]
روایت بسیار کتاب وی توسط جماعتی از راویان به عقیده ما دلیل وثاقت وی می‌باشد.
ثانیاً:
بسیاری از اجلاء که برخی از آنها از اصحاب اجماع هستند همچون حسن بن محبوب و حسن بن علی بن فضال از وی بسیار روایت کرده‌اند.
ثالثاً:
احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن یحیی از وی روایت کرده‌اند، این دو از کسانی هستند که
«لا یروون و لا یرسلون الا عن ثقة»
و مشایخ آنها به عقیده ما امامی ضابط و صدوق می‌باشد.
رابعاً:
روایات وی در کافی که مؤلف در صدد جمع‌آوری
«الاثار الصحیحة عن الصادقین‌علیه السلام…»
[47]
بوده و نیز در فقیه که تنها روایاتی را آورده که به گفته مولف
«… بل قصدت الی ایراد ما افتی به و احکم بصحته و اعتقد فیه انه حجة فیما بینی و بین ربی تقدس ذکره…»
[48]
بسیار زیاد وارد شده است
[49]
که هر یک از این دو در اثبات وثاقت این راوی کفایت می‌کند. خصوصاً با عنایت به این که صدوق و کلینی هر دو از علماء رجال هم بوده و از حالات راویان آگاه بوده‌اند.
خامساً:
به گفته مجلسی اول
[50]
با مقایسه روایات وی با روایات معتبر و موثق بر می‌آید که وی راوی ثقه بوده است. با روش متن‌شناسی می‌توان اعتبار یک راوی را شناخت
[51]
.
با عنایت به مجموع آنچه گذشت تردیدی بر جای نمی‌ماند که محمّد بن الفضیل از روات ثقه و مورد اعتماد بوده، و تضعیف وی نیز ناشی از همان رمی به غلو می‌باشد که از درجه اعتبار برخوردار نیست.
نتیجه بحث
روایت ابوالصباح کنانی در مسأله مورد بحث ما صحیحه می‌باشد.
خلاصه بحث تا اینجا
محصل کلام ما تا این جا این شد که در زنای طاری بر تزویج در صورتی که زنا بعد از وطی زوجه، باشد مسلماً موجب حرمت نمی‌شود فقط یک روایت در جعفریات است که از آن استفاده می‌شود حتی بعد از وطی نیز زنا موجب حرمت می‌شود که آن هم چون خلاف اجماع مسلم است و قائلی هم ندارد نمی‌توان به آن عمل نمود مضافا به این که خود جعفریات ذاتاً معتبر نیست چون که معمول روایاتش مورد قبول نیست و مطابق با سنی‌ها است. روایت جعفریات این است:
«باسناده عن علی‌علیه السلام قال اذا زنی الرجل باخت امراته لم تحرم علیه امراته فان زنی بام امرته حرمت علیه امراته و امها».
[52]
اما در صورتی که زنا قبل از وطی باشد، بنابر نظر ما موجب بطلان عقد و حرمت ابدی او می‌شود. البته تمامی این بحثها مبنی بر این است که ما زنای سابق بر تزویج را موجب حرمت بدانیم و الا اگر آن را موجب حرمت ندانیم بطریق اولی در زنای طاری بر تزویج موجب حرمت نمی‌شود و به عبارت دیگر اگر زنا دافع جواز تزویج نباشد بطریق اولی رافع آن نیست.
بررسی حکم زنای سابق بر تزویج
ذکر روایات داله بر حرمت
آنچه اینک مورد بحث است این است که کسی با زنی زنا می‌کند آنگاه می‌خواهد مادر یا خواهر او را بگیرد، یا پدر با زنی زنا می‌کند آنگاه پسر می‌خواهد با همان زن ازدواج نماید یا پسر با زنی زنا می‌کند و پدر می‌خواهد او را بگیرد، آیا زنای سابق موجب حرام ابد شدن این زن می‌شود که در نتیجه ازدواج با او باطل باشد یا نمی‌شود؟ این مسأله از قدیم محل خلاف بوده است و طرفین قائلین زیادی نیز دارند و از نظر جمع بین روایات نیز بحث مشکلی دارد. حال ما روایات مسأله را ذکر می‌کنیم، ابتدا روایت داله بر حرمت را ذکر می‌نماییم:
1 و 2:
روایت عمار و ابن الصباح الکنانی، که در این دو روایت زنای بعد از تزویج را موجب بطلان عقد و حرمت ابد دانسته است پس به طریق اولی زنای قبل از تزویج موجب حرمت ابد می‌شود. مضافاً به این که در روایت ابی الصباح الکنانی تصریح شده است که اگر زنا قبل از تزویج باشد. ازدواج، با دختر مزنی بها جایز نیست.
[53]
3ـ
روایت محمد
بن مسلم: «عن احدهماعلیه السلام
انه سئل عن رجل یفجر بامراة ایتزوج ابنتها قال لا و لکن ان کانت عنده امراة ثم فجر بابنتها (بامها) او اختها لم تحرم التی عنده»
[54]
همین روایت در کتاب حسین بن سعید (که به نام نوادر احمد بن محمّد بن عیسی چاپ شده)
[55]
از صفوان بن یحیی نیز نقل شده است.
4ـ
صحیحه محمّد بن مسلم عن احدهماعلیه الس
لام:
«قال سالته عن رجل فجر بامرأة ایتزوج امها عن الرضاعة او ابنتها؟ قال لا»
[56]
این روایت به طریق دیگر عن محمّد بن مسلم عن ابی جعفرعلیه السلام نقل شده است.
[57]
و احتمال قوی این است که این دو روایت واحد باشند، و تنها در طریق اول معصوم مشخص نیست ولی در طریق دوم معصوم ذکر شده است.
5ـ
روایت یزید الکنانی:
«قال ان رجلاً من اصحابنا تزوّج امراة فقال لی احب ان تسال ابا عبدالله‌علیه السلام و تقول له ان رجلاً من اصحابنا تزوج امراة قد زعم انّه کان یلاعب امها و یقبلها من غیر ان یکون افضی الیها قال فسألت ابا عبدالله‌علیه السلام فقال لی کذب مره فلیفارقها قال فرجعت من سفری فاخبرت الرجل بما قال ابو عبدالله‌علیه السلام فو الله ما رفع ذلک عن نفسه و خلی سبیلها»
[58]
.
فقه الحدیث:
کلمه زعم در این روایت به معنای قال است، این معنا برای زعم بسیار شایع است
[59]
، مثلاً در کتب فقهی نظیر این عبارت بکار رفته: زعمت الحنفیه یعنی قال الحنفیه، در روایات هم زعم به معنای «قال» بسیار استعمال شده است، مثلاً در کافی،
[60]
این عبارت دیده می
شود: «… عن ابن بکیر قال سأل زرارة ابا عبدالله‌علیه السلام
عن الصلاة فی الثعالب… فاخرج کتاباً زعم انّه املاء رسول الله».
برخی گمان کرده‌اند که این روایت زمانی از زراره بوده که هنوز آن چنان ایمان وی راسخ نشده است، ولی این توجیه درست نیست، بلکه زعم در این روایت به معنای قال است.
[61]
نکته دیگر در این روایت این است که راوی نام شخص سؤال کننده که مسأله تزویج و ملاعبه درباره او بوده به میان نیاورده است، ولی امام‌علیه السلام با توجه به علم باطنی خود از دروغ گفتن این شخص آگاه بوده و از آن خبر داده است، امام‌علیه السلام از علم باطنی معمولاً استفاده نمی‌کرده‌اند، ولی گاه برای اثبات امامت یا به جهات مصالح دیگر از این علم بهره می‌جسته‌اند، بنابراین مجرد تکذیب امام‌علیه السلام نسبت به سائل نقطه ضعفی برای این روایت بشمار نمی‌آید.
6ـ
صحیحه عیص بن القاسم:
«قال سألت ابا عبدالله‌علیه السلام
عن رجل باشر امراة و قبل غیر انه لم یفض الیها ثم تزوج ابنتها قال اذا لم یکن افضی الی الام فلا بأس و ان کان افضی الیها فلا یتزوج».
[62]
بررسی سایر روایات را به جلسه آتی موکول می‌نماییم.
[1]
ـ تذكري مربوط به جلسه قبل: در جلسه قبل تعداد موارد ابو الصباح (كناني) در آغاز اسناد فقيه از حاشيه 3 ص10 هنگام تايپ افتاده است، اين تعداد 13 مورد مي‌باشد.
[12]
ـ البته به نظر ما بين محمّد بن احمد بن يحيي و محمّد بن الفضيل يك يا دو واسطه افتاده است، و بنابراين نبايد محمّد بن احمد بن يحيي را در اين بحث بشمار آورد (استاد مدظله).
[14]
ـ (توضيح بيشتر) البته اين روايت حسين بن سعيد در جامع الرواة ذكر نشده و تنها به نقل روايت در فقيه 4: 325/5698 اشاره شده است (دو سؤال و جواب ذيل خبر در فقيه وارد شده) لذا علت راوي اختصاصي بودن محمّد بن عبدالله نسبت به محمّد بن القاسم بن الفضيل از عبارت جامع الرواة بدست نمي‌آيد البته ممكن است آن را به نقل روايت در فقيه مستند دانست كه به عقيده صاحب جامع الرواة قرينه ارادة محمّد بن القاسم از محمّد بن الفضيل است، ولي چنانچه استاد مدظله اشاره كرده‌اند اين امر بر خلاف ظاهر عبارت جامع الرواة است، زيرا بحث اسناد فقيه در كنار نقل روايت آنها ذكر شده است. لذا بنظر مي‌رسد كه در عبارت جامع الرواة چاپي سقط رخ داده و در جلد 2، 182، ستون دوم، آخر سطر اول پس از «روي هذا الخبر بعينه» عبارتي نظير «الحسين بن سعيد عن محمّد بن الفضيل عن ابي الصباح الكناني في باب اللعان في (يب)، و روي بعينه هذا الخبر بعينه» افتاده است. تكرار «هذا الخبر بعينه» مي‌تواند منشأ چنين سقطي باشد.
[29]
. الكافي (ط – الإسلامية)، ج8ص: 107ح83 . و تفسير القمي، ج2، ص: 78(سوره حج). و الخصال، ج2، ص: 546 ح25.
[32]
ـ (توضيح بيشتر) مرجع ضمير «قال» نخست جعفر بن المثني خطيب، و مراد از محمّد همان محمّد بن الفضيل است، و افزوده شدن بشر بن اسماعيل به سند از اين جهت است كه اين روايت از دو طريق نقل شده، نقل به لفظ آن از طريق محمّد بن الفضيل، و نقل به مضمون آن از طريق بشر بن اسماعيل، در اكثر نسخ كافي پس از محمّد، عبارت «بن اسماعيل» افزوده شده كه ناصحيح است و در نقل تهذيب1061/3095:5 ذكر نشده است (توضيح استاد مدظله درباره سند).
[34]
ـ در اين قسمت استاد مدظله به اختصار به نا تمامي مبناي صاحب جامع الرواة اشاره كرده‌اند و ما با استفاده از چكيده بحث استاد در كتاب الحج، توضيحاتي بر اين بحث افزوديم.
[42]
ـ كافي 3: 14/1، 6327/، 6: 248/6، 249/5 (در مطبوعة ابن جمهور به احمد بن جمهور تحريف شده است)، 502/34، 508/5.
[43]
ـ (توضيح بيشتر) در سند شواهد التنزيل 2: 454/112 به نقل از تفسير فرات (577/742، و به نقل از فرات در بحار: 24/107/16، ولي اين در دو كتاب سند حديث تا محمّد بن الفضيل بن يسار حذف شده است) به اسناد خود از محمّد بن حاتم از محمّد بن الفضيل بن يسار قال سالت ابالحسن‌عليه السلام ديده مي‌شود در اين سند نيز عنوان فوق مردد بوده و احتمالات مختلفي درباره آن وجود دارد.
[53]
ـ متن اين روايت در جلسه قبل ذكر شده است. ر.ک: تهذيب الأحكام، ج7، ص: 329 ح1353 و تهذيب الأحكام، ج7، ص: 328 ح1351.
[59]
ـ (توضيح بيشتر) لسان العرب264:12 آمده: زَعَمَ زَعماً و زُعماً أي قال، و قيل: هو القول يكون حقاً و باطلا… در ادامه درباره اين معنا بحث كرده است از جمله از ابن بري نقل مي‌كند: الزعم ياتي في كلام العرب علي اربعة اوجه يكون بمعني الكفالة و الضمان… و بمعني قال و بمعني وعد… و يكون بمعني الظن و درباره اين معاني شواهدي از اشعار عرب مي‌آورد.در مجمع البحرين 78:6 مي‌گويد: قوله تعالي: او تسقط السماء كما زعمت علينا (17/92) اي كما اخبرت فالزعم بمعني القول.
[61]
ـ (توضيح بيشتر) اين روايت در تهذيب2: 209/818 هم از كليني نقل شده است، آقاي غفاري در حاشيه چاپ خود (ص222) درباره كلمه «زعم» نگاشته‌اند: اي زعم زرارة و لا يخفي ما فيه من الحزازهاين تفسير براي روايت ناشي از عدم توجه به معناي زَعَمَ مي‌باشداز استعمالات «زعم» به معناي قال در جايي است كه زعم با حرف جرّ لام بكار رود همچون: زعم لي ابن ابي سعد (بلاغات النساء: 17)، زعم لي زيد الشحام (رجال كشي: 210/372)، زعم لنا محمّد بن ابي حمزه الثمالي (تهذيب2: 121/229)از ديگر مواردي كه زعم به معناي قال به كار رفته اين جمله است كه در رجال كشي: 375/705 درباره طبقه دوم اصحاب اجماع آمده: زعم ابو اسحاق الفقيه يعني ثعلبه بن ميمون ان افقه هؤلاء جميل بن دراج و نيز در كافي 7: 53/8 وصيت امام صادق‌عليه السلام را به نقل از امام ابي الحسن موسي‌عليه السلام نقل كرده و در ذيل آن آمده: و زعم ابوالحسن ان اباه قدم اسماعيل في صدقته علي العباس و هو اصغر منه.يك مورد جالب توجه در اين زمينه روايت كافي 2: 342/20 است:… عن عبدالاعلي مولي آل سام قال حدثني ابو عبدالله‌عليه السلام بحديث فقلت له: اليس زعمت لي الساعة كذا و كذا، فقال لا فعظم ذلك علي فقلتُ بلي و الله زعمت، فقال لا و الله ما زعمته قال: فعظم علي فقلت جعلت فداك بلي و الله زعمته قال نعم قد قلته اما علمت ان كل زعم في القرآن كذب. از اين روايت استفاده مي‌شود كه استعمال زعم به معناي قال چنان شايع بوده كه راوي در بكار بردن اين كلمه درباره امام‌عليه السلام اصلاً احساس ناخوشنودي نمي‌كرده است، ولي امام‌عليه السلام با توجه به استعمال قرآني اين واژه در معناي كذب از بكار گرفتن آن توسط اصحاب خود خوشنود نبوده است.